VLASI - ETNIČKI ENTITET U ISTOČNOJ SRBIJI

Vlasi je naziv za romanofono autohtono stanovništvo u istočnoj Srbiji, koje živi na području između Morave, Timoka i Dunava na teritoriji četiri okruga: Borski, Braničevski, Zaječarski i Pomoravski.

Na vlaškom jeziku u ravnopravnoj upotrebi u smislu sinonima su sledeći izrazi: Rumîn, Rumîna, Rumînji, ljimba rumînjeaskâ, ljimba lu rumînji anuoštri, ljimba anuoastrâ i vla, vlajna, vlahi, ljimba vlaha.

Na srpskom jeziku: Vlah, Vlasi; Vlahinja, Vlahinje; vlaški jezik, vlaški.

(Napomena: naziv Rumîn nikako se ne može izjednačavati sa terminom Rumun (Roman), kao literarno knjiškim neologizmom, koji označava pripadnika rumunskog naroda od 1859/62. godine, te između ova dva termina nikako ne može stajati znak jednakosti. Poreklo termina Rumîn treba traziti u (arapskom-turskom) nazivu za stanovnike Rumelije – Vizantije, Rumelji (Rumilji), za one koji su kao stanovnici Vizantije govorili latinskim (dakle preci danasnjih Vlaha), za razliku od ostalog stanovništva koje je govorilo grčkim jezikom (Rum Melet). Teritorija današnje Rumunije nikada nije, kroz istoriju pripadala Vizantiji, a Istočna Rumelija ce postojati sve do XIX veka, južno od Dunava, te je svako svojatanje prefiksa RUM od strane Rumunije istorijski neopravdano.

Pravni osnov: Vlasi, kao autohtoni narod, koji živi na prostoru istočne Srbije ispunjava sve odrednice definisane članom 2. ZAKONA O ZAŠTITI PRAVA I SLOBODA NACIONALNIH MANJINA : “Nacionalna manjina u smislu ovog zakona je svaka grupa državljana Republike Srbije koja po brojnosti dovoljno reprezentativna, iako predstavlja manjinu na teritoriji Republike Srbije, pripada nekoj od grupa stanovništva koje su u dugotrajnoj i čvrstoj vezi sa teritorijom Republike Srbije i poseduje obeležja kao što su jezik, kultura, nacionalna ili etnička pripadnost, poreklo ili veroispovest, po kojima se razlikuje od većine stanovništva, i čiji se pripadnici odlikuju brigom da zajedno održavaju svoj zajednički identitet, uključujući kulturu, tradiciju, jezik ili religiju.

Nacionalnim manjinama u smislu ovog zakona smatraće se sve grupe državljana koji se nazivaju ili određuju kao narodi, nacionalne i etničke zajednice, nacionalne i etničke grupe, nacionalnosti i narodnosti, a ispunjavaju uslove iz stava 1.ovog člana.”



Postojanje Vlaške nacionalne manjine, kao posebnog etničkog identite, podržano je i Rezolucijom Saveta Evrope 1632, posebno članom 19. Ove Rezolucije: “U vezi pitanja identiteta manjina, i naročito što se tiče diskusije o rumunskim i vlaškim manjinama, Skupština se poziva princip izraženog u 3. Članu Okvirne Konvencije za Zaštitu Nacionalnih Manjina i ponovo potvrdjuje da je ikakav pokušaj nametanja identiteta jednom licu, ili grupi lica, nedopustljiv.”



***



Jedini legitimni predstavnik Vlaške nacionalne manjine je Nacionalni savet Vlaha, onako kako je definisano Zakonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina Republike Srbije.



***

Vlasi su u prošlosti kao i u sadašnjosti bili važan deo dešavanja na Balkanu. Istorijske pretpostavke kontinuiteta bitisanja Vlaha na prostorima istočne Srbije su neosporne i ilustrovane mnogobrojnim istorijskim činjenicama:

“Općenito je mišljenje da etnonim Vlah dolazi od Volcae,imena velikog keltskog naroda kojeg spominju G. J. Cezar, Tit Livije, Strabon” (Dr Zef Mirdita, Vlasi polinomičan narod, 2007, Zagreb)

"Kontinuitet tog romanskog stanovništva. koje je vec prigrlilo hrišćanstvo uz primese paganskog čini se nije nikada ukinut na tlu istočne Srbije u višim planinskim predelima, prateći ga izoglosama izmedju istočnog ...i zapadnog dela južnoslovenskih zemalja (Bugarske i Jugoslavije)" (Slavoljub Gacović, STANOVNIŠTVO TIMOČKE ZONE OD SREDNJOBALKANSKIH PLEMENA U PREDRIMSKO DOBA DO DOLASKA SLOVENA, Razvitak, Zaječar 2003)

“Međutim, kada se Vlasi izdvajaju od zajednice Rhomaioi, ime Vlah javlja se u djelima bizantskih autora, kao posljedica njihove individualizacije. Time se označava i njihov definitivni ulaz u svjesnu povijest Europe. U djelima bizantskih autora govori se o njihovom sudjelovanju u političkim događajima na balkanskim područjima tijekom XI, XII, XIII stoljeća i nadalje... Tako Ana Komnena u svome djelu “Aleksiada,” govoreći o regrutaciji vojske protiv Pečenega 1091. godine, između ostaloga kaže da je osim Bugara bilo i “onih koji su vodili nomadski život (obično u narodnom jeziku zvani Vlasi).” (Dr Zef Mirdita, Vlasi polinomičan narod, 2007, Zagreb)

Konstantin VII Porfinogenit (X vek), vizntijski car i istoričar, u svom delu, „Spis o narodima“, jasno razlikuje deo stanovništva Balkana koji govore latinskim, za razliku od zvaničnog jezika grčkog.

Prema Vizantijcu Kekavmenu (11. vek), Vlasi su živeli na ozemlju današnje Srbije i povukli se prema jugu, do Epira, Makedonije i Grčke, a ne u područje severno od Dunava.

Vlasi se pod ovim imenom, na teritoriji Srbije pominju prvi put u pisanim hrisovuljama: “Hilandarska povelja” Stefana Nemanje 1198. godine, u Povelji Stefana Prvovenčnog manstiru Žiča 1219. Dečanskoj povelji, a u papskim dokumentima 1220.g., kao Olahi i Valachi, dakle mnogo ranije pre formiranja istorisjke kneževine Vlaške, severno od Dunava (1330.), tako da je potpuno neopravdano vezivati ime Vlah sa imenom ove kneževine.

Počev od 1371.godine, najezdom Turaka na Balkansko poluostrvo, nastaće i veća migracijska kretanja vlaškog stanovništva prema severu i preko Dunava (najveći pokreti vlaha biće 1690. godine) – Velika seoba:

“Svakako najveći deo stanovništva Vidinskog sandžaka u delu koji danas pripada istočnoj Srbiji, činili su Srbi-raja i Vlasi.. Dolaskom Turaka timočko starosedelačko stanovništvo tzv. ćutuklijsko, počelo je da emigrira uglavnom prema severu (mada nešto malo i na zapad) u tadanju Vlašku i Ugarsku. Migracije ovog timočkog stanovništva sa svojih vekovnih ognjišta je započelo još pre dolaska Turaka u ove krajeve. Naime, posle Maričke bitke 1371. godine i Kosovske bitke 1389. Godine, sa juga počinje velika i prva, ali ne i poslednja, migracija Srba i srednjovekovnih balkanskih Vlaha prema severu, preko naših oblasti. Tada je, krajem XIV veka, jedan deo Timočana migrirao u Rumuniju. Da su u tim prvim migracijama sa juga preko Timočke krajine i kasnije formiranog Braničevskog subašiluka migrirali i inače veoma migrativni Vlasi koji su se dobrim delom zadržali na tlu istočne Srbije potvrđuju nam prvi turski popisi iz 1454/55, 1466, 1478/81. 1530/35 i 1560. godine kao i zakonski propisi izdati za smederevske, braničevske i vidinske Vlahe.”(Slavoljub GACOVIĆ, STANOVNIŠTVO TIMOČKE ZONE OD DOLASKA SLOVENA DO KRAJA XVI VEKA, RAZVITAK, Zajecar, 2004)



“... sa propašću srpske države nastali su i teški dani za stanovništvo tadašnje Srbije, te je ovo bežalo i rasturalo se. Mnogi su iz ovih oblasti bežali u Erdelj, i otud se docnije vraćali na svoje staro mesto, kad su nastale mirnije prilike." (Mlava, Ljubomir Jovanovic, 1903).



“U XIV i XV veku nastaju važni migracijski pokreti vlaškog stanovništva s Kosova i oko Vardara prema severu, te njihovo nastanjivanje u dolini Morave. Poznato je da su oni bilingvalni, odnosno poligloti. Naime, osim vlaškog jezika kojim su komunicirali unutar porodice ili međusobno, govorili su i jezik sredine u kojoj su živeli”(Dr Z.Mirdita)

“Od dolaska Turaka u XV veku pa do konačnog oslobodjenja od turskog ropstva u XIX veku, stanovništvo severoistočne Srbije izlagano je mnogim nedaćama, bez obzira na versku i nacionalnu pripadnost, jer je njegova teritorija često pretvarana u područje ratnih poprišta. Zbog toga se živalj iseljavao u raznim pravcima, a najviše рrеко Dunava u prostor Rumunije i Ugarske. Medjutim, kada se politička situacija posle prvog i drugog srpskog ustanka koliko toliko smirila, mnogi iseljenici su se vraćali u predele iz kojih su oni sami ili njihovi preci iseljavali. Svi ti procesi o kojima je napred reč su se odrazili na savremenu etničku strukturu u današnjoj severoistočnoj Srbiji. Bilo je tu iseljavanja i useljavanja i sa severa i sa juga, a sve to je imalo uticaja i na etnički sastav stanovništva koje se formiralo u odgovarajuće društvene pa i etničke zajednice lokalnog ili šireg etnološkog značaja.

Vlasi severoistočne Srbije se bitno razlikuju od rumunskog življa koji naseljava oblasti severno od Dunava. Ove razlike se ispoljavaju u načinu života, kulturi uopšte, nacionalnim i drugim osećanjima. Izmedju ovog življa iz Srbije i onog iz Rumunije, kao da nikada nije bilo nekih posebnih prisnijih veza, bez obzira na činjenicu što su preci nekih današnjih rodova severoistočne Srbije doselili iz tih krajeva krajem ХVШ i početkom ХIX veka.” (Petar VLAHOVIĆ, NEKE ETNOLOŠKE ODREDNICE VLAHA SEVEROISTOČNE SRBIJE, Zbronik radova Muzeja rudarstva i metalurgije, knj. 1, Bor, 1980, 103-111)



Vlasi tadašnje Srbije koji su naselili predele severno od Dunava preneće u tim oblastima i svoje etnološke i kulturološke odlike, kao sto su i neki običaji, koji se mogu sresti na teritoriji danasnje Rumunije jedino u krajevima koje su naseljavali, kao sto je Erdelj, delovi Banata i oblast današnje Oletnije (okrug Mehedinci) – priveg, krsnu slavu...

Mihajlo Miladinović će u Požarevačkoj Moravi (Beograd, 1928), obrađujući istorije vlaških sela, konstatovati da će starosedelačko vlaško stanovništvo napuštati pred turskim zulumom svoja ognjišta i vraćati se na njih, kada se situacija smirila, dakle posle Požarevačkog mira:

Požarevačka Morava Mihajla Miladinovića o naseljavanju po podacima s kraja XIX veka:

1. Starinci, 13 %

2. Timočko - Krajinska struja, 25 %

3. Inverzno - unutrašnja kretanja, 11 %

4. Vlaška i iz Rumunije (sa Banatom), 11 %

5. Bugarska struja, 9 %

6. Kosovska struja, 19 %

7. Dinarska struja, 6 %

8. Ostali, 5%)

Posle Požarevačkog mira, austrougarski dvor nastoji da Banat naseli nemačkim stanovništvom, koje masovno dovodi na ovu teritoriju. Za novopristigle koloniste Nemce, neophodno je bilo stvoriti životni prostor, tako da je vlaško stanovništvo vraćano (sa delom rumunskog) u opustele krajeve Srbije. Dakle radi se po svoj logici o Vlasima povratnicima i njihovim potomcima na svoja vekovna ognjišta, a ne o naseljavanju rumunskim stanovništvom, kako to neki autori pokušavaju da predstave, te bi iz toga izveli zaključak nekom neologističkom jezičkom terminologijom (??) da Vlasi po svojoj ”etničkoj svesti i etničkom instiktu pripadaju rumunskom narodu” Takve tvrdnje za vlašku populaciju su NEPRIHVATLJIVE!

Uostalom i Dr Zef Mirdita ce odbaciti takve tvrdnje:

”Stoga, bez obzira na polemike oko njihova podrijetla, Vlasi su, ipak, zaseban i samosvojan narod koji nikada nije živio u zajedništvu s Rumunjima sjeverno od Dunava”.





II



VLAŠKI JEZIK

(ljimba rumînjeaskâ, ljimba lu rumînji anuoštri, ljimba anuoastrâ, ljimba vlaha)

je nаziv zа аrhаične dаko-romаnske dijаlekte kojim, kаo svojim mаternjim jezikom, govore Vlаsi istočne Srbije.

Ovаj jezik zаprаvo čine dvа osnovnа narečja:

Homoljsko-Braničevsko narečje i Krajinsko-Timočko narečje.



Vlаški jezik je u skladu sa definicijom iz Evropske Povelje o regionalnim i manjinskim jezicima – REGIONALNI MANJINSKI JEZIK VLAHA SRBIJE.



Evropska Povelja o regionalnim i manjinskim jezicima:

Član 1

Definicija

a) "regionalni ili manjinski jezici" su jezici koji:

(i) su tradicionalno u upotrebi na određenoj teritoriji jedne države od strane državljana te države koji čine brojčano manju grupu od ostatka stanovništva te države i koji su

(ii) različiti od zvaničnog jezika te države, što ne uključuje dijalekte zvaničnog jezika te države ili jezike radnika migranata;



b) "teritorija u kojoj su regionalni ili manjinski jezici u upotrebi" označava geografsku oblast u kojoj su pomenuti jezici sredstvo izražavanja određenog broja ljudi, čime se opravdavaju različite mere zaštite i unapređenja predviđene ovom poveljom;

Vlаški jezik ne može se smatrati dijalektima rumunskog (književnog) jezika, koji je nastao sredinom XIX veka, jer je jezik kojim Vlasi govore nastao i razvijao se u potpuno drugačijim kulturno-istorijskim okolnostima poprimajući svoje specifičnosti, koje ga znatno udaljavaju od rumunskog jezika, zadržavajući samo zajedničku romansku osnovu.



“Jezik je jedna od značajnih etnoloških odrednica kod Vlaha iz severoistočne Srbije. Govor ih s jedne strane povezuje u сеlinu, a na drugoj razgraničava od susednih i udaljenijih etničkih zajednica. Jezik Vlaha severoistočne Srbije se unekoliko razlikuje od rumunskog književnog jezika. Šta više, Vlasi iz severoistočne Srbije se, po sopstvenom tvrdjenju, teško sporazumevaju s Rumunima i njihov govor često ne razumeju.”(Petar Vlahovic).

Johann Christoph Adelung (8.August 1732.–10.September 1806.) jedan od najvećih svetskih lingvista i gramatičara, napisaće oko 1796. godine : “Vlasi govore slovenskim dijalektom, mešanim sa lošim latinskim, postoje 2 jezičke varijante Vlaha,

1. Daco romanski, severno od Dunava i 2. Trako romanski, južno od Dunava.”

Poštujući prava čoveka da se izražava po svakom pitanju pa i po pitanju jezika na sebi svojstven način ili način uže grupe kojoj pripada u savremenom dobu je gotovo nemoguće u klasičnom lingvističkom smislu izvršiti standardizaciju i stvoriti jednu varijantu književnog jezika, a da se ne naruše ova prava, te se predlaže da se ravnopravno neguju i kroz obrazovni sistem prezentuju oba narečja. Daleko bitnija je REVITALIZACIJA vlaškog jezika, pronalaženje i oživljavanje retko korišćenih vlaških reči i izraza, kao i animiranje i starijih i mlađih da neguju svoj maternji jezik.

Budući da je vlaški jezik na rudimentarnom nivou njegov razvoj, standardizaciju i normiranje treba posmatrati kao dugoročan proces pri čemu treba ići od jednostavnog ka složenom, odnosno od onog poznatog i dostupnog ka onom što je manje poznato i dostupno.

U proces razvoja vlaškog jezika treba uključiti što je moguće veći broj Vlaha u skladu sa njihovim afinitetima i stručnošću. Jezik mora prvo da se revitalizuje među Vlasima u samom narodu, pa tek onda da postane predmet stručne obrade. S tim u vezi korisno je slediti ideje i preporuke eminentnog stručnjaka prof. Martina Maiden-a sa Oxforda:

● Po njemu 'pravi' standardni jezik treba da bude rezultat realnog jezičkog i kultrurnog jedinstva i

identiteta jedne zajednice, a ne treba da jezik stvara taj identitet

● On ne bi, dakle, počinjao standardizacijom 'odozgo', nego bi najpre promovisao vlaški jezik i kulturu na 'liberalniji' način:

- skupljanje i publikovanje (tekstualno ili elekronsko) raznog materijala vezanog za vlašku kulturu

- publikovanje literarnih kompozicija 'vlaških autora'

III



PISMO VLAHA SRBIJE je prioriteni i neodloživi zadatak.

Vlaško pismo treba zasnovati na Vlasima poznatim grafičkim rešenjima za pismo, odnosno na ravnopravnoj upotrebi ćirilice i latinice, koje su Vlasi upoznali kroz obrazovni sistem države Srbije i koje koriste za pisanje na srpskom sa dodatkom 5 znakova za glasove koji fonetski odgovaraju vlaškom jeziku. Tako bi vlaško pismo u obe verzije sadržalo 35 ortografskih znakova.

Ćirilicno pismo je pismo koje Vlasi koriste od početka svoje pismenosti, kroz vizantijsko nasleđe. U osnovi radi se o grčkom alfabetu iz koga je preuzeto 26 slovnih znakova, po principu jedno slovo-jedan znak. Možemo ga s pravom nazvati istorijskim vlaškim pismom, s obzirom na sačuvane pisane dokumente, kao sto su ‘Scrisoarea lui Neacşu din Câmpulung (1521), kao i Šerbanova Biblija iz 1688. godine.

Na teritoriji jugoslovenskih zemalja prvi pisani dokumenti na ćiriličnom pismu Vlaha, potiču iz 1641.godine, zabeleženi od strane Evsebije Fermandziu, u glasniku Filologičko-historijskog razreda Hrvatske akademije znanosti 1886, :” Gli Valachi libri scritti con i carattere serviano ella lingua antica Illirica..." (dakle slobodni Vlasi pišu ćiriličnim pismom).

Palia (Petoknjižje) je prevedena na ćirilici (nekompletno) 1582. godine sa uzorka iz srpskog Ostroga iz 1581. godine.





Govoreći o pismenosti kod Vlaha severno od Dunava Dragomir Dragić kaze:



“Црквена организација је на овом простору нарочито ојачала после 1371. године захваљујући увођењу монахизма и успостављању бројних манастира у Влашкој од стране Никодима Србина (Водице, Тисмана, ...). То се проширило и на Молдавију и на Трансилванију. Дакле, у то време на овом целом влахофонском простору користи се у цркви старословенски и словенска ћирилица у тзв. румунској редакцији. Словенски је и језик у дворским канцеларијама влашких велможда.”





Latinično pismo je pismo svih romanskih naroda, te je kao takvo opravdano uvesti ga u ravnopravnu upotrebu za potrebe Vlaha. Nesuvislo je u savremenom dobu zadržati se samo na ćirilici kada je savremena komunikacija zasnovana na latinici kao globalnom pismu u raznim varijantama. Budući da su mnogi vlasi danas stanovnici Evrope, te samim tim upućeni na intenzivno korišćenje latinice kao primarnog pisma u svakodnevnoj komunikaciji, te da je i u Srbiji gde je ćirilica zvanična, u svakodnevnoj upotrebi i u velikom procentu zastupljeno latinično pismo, uvođenje i latiničnog vlaškog pisma predstalja logičan izbor



.

VLAŠKA LATINICA







Napomena:

Ovakav izbor latiničnog pisma omogućava jednostavno korišćenje na računarima uz minimalne intervencije i izmene.

ś – kombinacija tastera (alt+q)

ź – kombinacija tastera (alt+w)

î – kombinacija tastera (alt+y)

ă – kombinacija tastera (alt+x)

Velika slova su date kombinacije uz taster „shift“ (shift +alt+q)...

Napomena: Prethodno je potrebno napraviti makroe u Wordu, a za to je potrebno 5-6 minuta i što je najbitnije radi se samo jednom.



Suština je u jednostavnosti učenja i korišćenja uz postojeće resurse. Treba imati u vidu da treba da je koriste i ljudi koji ne samo da nisu kompjuterski obrazovani, već i oni koji inače nisu previše vični čitanju i pisanju poput radnika, domaćica, seljaka...

Pismo i jezik samo radi pisma i jezika i eventualno malobrojne intelektualne elite nema nikakvog smisla. Rešenje mora biti prihvatljivo i upotrebljivo za sve i mlađe i starije, i obrazovane i manje obrazovane...

Samo u sveukupnosti zajedničkih napora i iskustava možemo dobiti valjane rezultate i naš zajednički vlaški jezik.






Zaključak : Ovom kratkom raspravom želeli smo da ukažemo na mimikrijske pokušaje da se marginalizuje samosvojsnost vlaškog naroda i nekim lažnim kompromisnim rešenjima, kao što je insistiranje na neprihvatljivoj terminologiji u određenju Vlaha i vlaškog jezika (tipa nacionalnost Vlah/Rumun) ili predlozi uvođenja rumunskog jezika kao maternjeg jezika Vlaha u osnovne škole, te određenjem Vlaha kao dela rumunske nacije.

Maternji jezik Vlaha je vlaški jezik i po Osnovama zakona o obrazovanju izučavaće se kroz osnovno školovanje, onako kako je zagarantovano Ustavom i Zakonom o pravima manjina.

Rumunski jezik je strani jezik i njegovo uvođenje moze obezbediti bilo koja školska ustanova koja obezbedi 16 potpisa roditelja, kao i za svaki strani jezik.



Na kraju uz svo uvažavanje prijateljskog i bratskog rumunskog naroda i rumunske države želimo istaći neke istine vezane za odnos vlaha prema rumunima i rumunskoj državi:



Vlasi nikad nisu bili deo moderne Rumunske države

Vlasi nikad nisu bili integralni deo Rumunske nacije

Vlasi nikad nisu pisali na Rumunskom književnom jeziku

Vlasi poslednjih 300 godina imaju nezavisan razvoj i posebnu etnogenezu u odnosu na Rumune.

Vlasi danas imaju potpuno drugačije ciljeve i potrebe u odnosu na Rumune!



Kažu- dobra volja i dogovor kuću grade.